Ngày 29-11- 2022, tại phiên họp của Ủy ban Liên chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 17 của UNESCO diễn ra tại Rabat, thủ đô Vương quốc Ma-rốc, di sản Nghệ thuật làm gốm của người Chăm chính thức được UNESCO ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp. Đây là tin vui đến với đồng bào Chăm làng Bàu Trúc và người dân tỉnh Ninh Thuận thỏa lòng mong đợi từ nhiều năm qua.
Trong những ngày đầu năm mới 2023, chúng tôi trở lại làng gốm di sản văn hóa nhân loại ghi nhận nhịp sống mới ở làng nghề có xưa nhất vùng Đông Nam Á, cách Tp. Phan Rang- Tháp Chàm khoảng 9 cây số về hướng Nam. Anh Đàng Chí Quyết, Trưởng khu phố Bàu Trúc cho biết làng Bàu Trúc, tiếng Chăm gọi là Palei Hamu Craok, thuộc địa bàn thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận. Toàn làng hiện có 1. 286 hộ với 5. 871 nhân khẩu gắn bó với nghề gốm truyền thống mẹ truyền con nối. Theo lưu truyền của cư dân địa phương, ông Poklong Chanh cùng vợ là bà Nai Lank Mưh dạy cho phụ nữ làm gốm từ ngày xưa được gìn giữ phát triển bền vững đến ngày nay. Người dân làng Bàu Trúc tổ chức trọng thể giỗ tổ nghề gốm vào dịp đón mừng lễ hội Katê hàng năm. Nhà nước hỗ trợ và nhân dân địa phương đóng góp xây dựng đến thờ khang trang phục vụ tốt nhu cầu phụng thờ tổ nghề gốm Chăm. Phong tục cúng tổ nghề gốm do ông Kà thành, bà bóng, ông thủ đến đảm nhận trước sự chứng kiến của các vị chức sắc Bàlamôn. Bà bóng và ông thủ đến lo việc tắm tượng, mặc y phục cho tượng thờ. Ông Ká thành vừa dàn kanhi vừa hát ngợi ca công đức tổ nghề và cầu mong xóm làng bình an, may mắn, thịnh vượng, Dân làng bày vật phẩm cúng kính cầu mong nghề gốm phát triển bền vững, gia đình hạnh phúc…
Thiếu nữ trong làng 12-14 tuổi đều phải học nghề làm gốm theo hình thức mẹ truyền con nối. Đến khi có chồng, phụ nữ phải biết làm đủ các sản phẩm gốm phục vụ sinh hoạt gia đình từ ấm đất đến lu đựng nước cũng các sản phẩm gốm mỹ thuật trang trí nội thất. Người thợ làm gốm gửi gắm tình cảm, tâm linh của mình vào trong từng thở đất, từng nét hoa văn. Vì vậy, sản phẩm của mỗi người thợ gốm Chăm có tiếng nói riêng không hề trộn lẫn vào nhau. Một sản phẩm gốm bán đi năm năm, mười năm nhưng khi gặp lại, họ vẫn nhận được mặt hàng do tay mình làm ra.
Tỉnh Ninh Thuận có 22 làng Chăm nhưng chỉ có phụ nữ và đất sét làng Bàu Trúc mới làm được đồ gốm. Nghề làm gốm rất công phu. Đất sét được lấy từ ruộng Nu lanh (nu: gò, lanh: đất sét) chở về đập nhỏ đào hố ủ đất qua một đêm với lượng nước vừa phải. Sáng hôm sau, đem đất đã ủ trộn với cát mịn nhào nhuyễn. Phụ nữ Chăm nặn gồm hoàn toàn bằng tay, không dùng bàn xoay như những nơi khác. Họ đi vòng quanh bệ gốm để chế tác sản phẩm. Bàu Trúc là làng gốm duy nhất ở Việt Nam mà người thợ chỉ dùng bàn tay tài hoa của mình để cho ra đời những sản phẩm đất nung. Sau khi tạo dáng, gốm thô được đưa ra phơi nắng 4-6 giờ rồi dùng mảnh sành hoặc cật tre làm láng. Mỗi gia đình sản xuất gốm mộc trong thời gian năm – mười ngày mới đưa ra nung chín, lò nung lộ thiên. Sản phẩm gốm thỏ được xếp đan xen với rơm, củi khô, vỏ dừa. Thời gian đốt 4-5 giờ là gốm chín có sắc đỏ tươi nguyên của màu đất được tôi luyện qua lửa.
Các nghệ nhân làng gốm Bàu Trúc có thể làm hàng trăm loại sản phẩm gốm theo nhu cầu thị trường, từ gốm mỹ nghệ như tượng nữ thần Apsara, tháp Chăm, phù điêu trang trí nội thất, bình nước phong thủy đến các vật dụng gồm cần thiết cho đời sống thường ngày của cư dân phương Nam như ấm đất, khuôn đổ bánh căn, bánh xèo, lu đựng nước, nồi đất, lò đun than củi. Gốm ra lò được các chủ vựa từ Phan Rang-Tháp Chàm lên ăn hàng đưa về phân phối cho người tiêu dùng nội tỉnh. Hoặc người làm gốm thuê xe chở phục vụ tận tay người tiêu dùng ở các tỉnh, thành phố trong cả nước. Sau khi trừ hết chi phí, mỗi người thợ làm gốm Chăm truyền thống và gốm trang trí có thu nhập trung bình 4-5 triệu đồng/tháng. Làng gốm Bàu Trúc thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước đến tham quan, mua sắm sản phẩm làm quà lưu niệm.
“Nhà nước đặc biệt quan tâm đầu tư xây dựng làng xóm khang trang, giúp người dân làng gốm Bàu Trúc phát triển sản xuất, bảo đảm cuộc sống gia đình no ấm. Tính đến cuối năm 2022, tỉ lệ hộ nghèo ở Bàu Trúc chỉ còn hơn 4%, chủ yếu già cả, neo đơn, thiếu sức lao động. Chính quyền địa phương động viên bà con đoàn kết thi đua làm nhiều sản phẩm đẹp, bền, tốt đáp ứng tốt nhu cầu thị trường xứng danh với di sản văn hóa phi vật thể nhân loại. Phát triển làng nghề gốm thịnh vượng, tích cực góp phần xây dựng quê hương giàu đẹp”, anh Đàng Chí Quyết chia sẻ niềm vui.
HUY SƠN
