Năm 2022, Cục Di sản Văn hóa (Bộ VH-TT&DL) phối hợp với nhiều tỉnh, thành phố trong cả nước đã tổ chức nhiều Hội nghị – Hội thảo đánh giá hiệu quả Chương trình hành động quốc gia bảo vệ và phát huy giá trị Di sản văn hóa phi vật thể Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt (giai đoạn 2017-2022). Hội thảo gần đây nhất (07/12/2022) được tổ chức tại tỉnh Hưng Yên đã có nhiều báo cáo khoa học nghiên cứu sâu theo từng chuyên đề được các chuyên gia đánh giá cao.
Tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ là một hình thức thờ cúng người Mẹ hóa thân ở các miền trời, sông nước, rừng núi được hình thành trên nền tảng của tín ngưỡng thờ Nữ thần mà ở Việt Nam gọi là Thánh Mẫu. Đó là những nhân vật lịch sử hoặc huyền thoại xả thân với nước, với dân mà hóa thân thành Thánh Mẫu hồn thiêng bất tử. Người dân lập đền thờ và tổ chức các nghi thức thờ cúng Thánh Mẫu Liễu Hạnh cùng với các vị Thánh Mẫu cai quản miền trời, rừng, nước, Theo thư tịch và huyền thoại, bà là tiên nữ giáng trần, làm người, rồi quy y Phật giáo, được tôn vinh là “Mẫu nghi thiên hạ”, một trong bốn vị thánh bất tử của người Việt. Từ thế kỷ XVI, tín ngưỡng này trở thành một sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng có ảnh hưởng sâu rộng trong đời sống xã hội và tâm thức người dân, đáp ứng nhu cầu và khát vọng của đời sống con người.
Thực hành Tín ngưỡng Thờ Mẫu tam phủ của người Việt phân bố ở nhiều địa phương: Tây Bắc, Đông Bắc, Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ, thành phố Hồ Chí Minh, lan tỏa và được thực hành ở nhiều địa phương trong cả nước. Tỉnh Nam Định được coi là một trong những địa phương có các trung tâm thờ thánh Mẫu Liễu Hạnh tiêu biểu với những nơi lưu giữ sự tích về sự giáng thế của Mẫu như Phủ Dầy, Phủ Nấp và gần 400 nơi thờ cúng thánh Mẫu.
Chủ thể di sản là thủ nhang, thầy cúng, thánh đồng, hầu dâng, cung văn, con nhang đệ tử cùng với cộng đồng cư dân có chung một niềm tin vào quyền năng, sức mạnh tối linh, sự bảo trợ của các Mẫu, đứng đầu là Thánh Mẫu Liễu Hạnh, gắn bó với nhau thành bản hội, cùng nhau thực hành nghi lễ thờ cúng, tham gia lễ hội, lên đồng tại các phủ điện Thờ Mẫu.
Ngày 01 tháng 12 năm 2016, tại Phiên họp Uỷ ban Liên Chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 11 của UNESCO diễn ra tại thành phố Addis Ababa, nước Cộng hòa dân chủ Liên bang Ethiopia, di sản Thực hành Tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ của người Việt đã chính thức được UNESCO ghi danh tại Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Sau 5 năm được UNESCO ghi danh và Chính phủ Việt Nam triển khai Chương trình hành động quốc gia bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể, Thực hành “Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” đã có nhiều thay đổi. Nhận thức của các cấp chính quyền và các tầng lớp nhân dân đối với vị trí và vai trò của di sản văn hóa trong đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội được đầy đủ hơn; sức lan tỏa của di sản này cũng mạnh mẽ hơn ở nhiều địa phương…
Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hoàng Đạo Cương đánh giá: Hội nghị – Hội thảo nhằm đánh giá tổng thể công tác quản lý Nhà nước trong việc bảo vệ và phát huy giá trị Di sản văn hóa phi vật thể Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt; qua đó đánh giá hiệu quả thực hiện Chương trình hành động quốc gia bảo vệ và phát huy giá trị di sản (giai đoạn 2017-2022) tại các tỉnh, thành phố có di sản và trong cộng đồng người thực hành di sản. Đồng thời, nâng cao năng lực cán bộ, hiệu quả quản lý đối với các Di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO ghi danh nói chung cũng như Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt nói riêng. Từ đó, đề xuất phương hướng, nhiệm vụ, kế hoạch triển khai trong thời gian tới để tiếp tục triển khai Chương trình hành động quốc gia bảo vệ và phát huy giá trị Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt theo cam kết tại hồ sơ để cử với UNESCO (giai đoạn 2023-2028).
Sự ghi nhận của xã hội đối với di sản Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt còn được thể hiện ở việc Nhà nước tôn vinh sự đóng góp của nghệ nhân đối với Di sản văn hóa nước nhà bằng hình thức phong tặng danh hiệu “Nghệ nhân nhân dân, “Nghệ nhân ưu tú”. Tính đến nay, qua 3 đợt xét tặng, đã có 6 Nghệ nhân nhân dân, 79 Nghệ nhân ưu tú được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu.
Tại Hội nghị – Hội thảo, các đại biểu tập trung thảo luận về các nội dung. Những vấn đề đặt ra trong công tác quản lý Nhà nước về Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ; Vai trò của các nghệ nhân trong thực hành, sáng tạo và truyền dạy di sản Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt: Vai trò của các tổ chức hội trong việc tham gia thực hiện chính sách. Pháp luật về Di sản văn hóa phi vật thể; Việc giữ gìn sự trong sáng trong việc Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt Thực hành Tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ của người Việt thể hiện truyền thống yêu nước, uống nước nhớ nguồn. Điều này được biểu hiện cụ thể qua hệ thống các vị thần trong điện thần Tam phủ (khoảng 70 vị thần) Khi sống họ là những người có tài, có đức, góp phần vào sự nghiệp dựng nước, bảo vệ người dân, khi mất hiến linh, là chỗ dựa tinh thần, thể hiện ý thức về cội nguồn dân tộc, giáo dục thế hệ trẻ về tinh thần yêu nước.
Với tính cởi mở của Tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ của người Việt nên mọi người đều có thể tham gia, không phân biệt xu hướng chính trị, tôn giáo, tuổi tác, giới tính, nghề nghiệp. Người Việt tôn thờ các vị Thánh Mẫu và các vị thánh bản địa, đồng thời tôn trọng và tiếp nhận các vị thần, các yếu tố văn hóa của một số các dân tộc thiểu số. Trong thần điện có các vị thánh (Mẫu Thượng ngàn, các vị Quan, các Chấu, các Cô) thuộc miền rừng núi, nơi cư trú tập trung của các dân tộc thiểu số như người Mường, Tày, Nùng, Dao, vv… Các trang phục dân tộc, các điệu xá thượng trong hát văn mang sắc thái văn hóa dân gian của các dân tộc miền núi phía Bắc. Các vị thần có nguồn gốc là dân tộc thiểu số trong diện thân thể hiện sự giao lưu văn hóa, mối quan hệ bình đẳng, gắn bó mật thiết giữa các dân tộc ở Việt Nam.
Để di sản được bảo tồn và phát huy hiệu quả, nội dung của Chương trình hành động quốc gia bảo vệ di sản Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ đã được Việt Nam cam kết với UNESCO, các báo cáo khoa học đề xuất nhiều giải pháp nhằm tiếp tục hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật quy định, hướng dẫn hoạt động quản lý, thực hành Di sản văn hóa phi vật thế Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ; giải quyết những khó khăn vướng mắc trong công tác quản lý Thực hành Tĩn ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt: Tăng cường thu hút nguồn lực xã hội tham gia các hoạt động trong cộng đồng văn hóa: Tăng cường công tác chỉ đạo, kiểm tra, giám sát, hướng dẫn thực hành di sản: Tiếp tục nghiên cứu, nhận diện, kiểm kê di sản: Tổ chức bồi dưỡng, tập huấn, nâng cao năng lực về công tác quản lý nhà nước đối với di sản Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu, tổ chức các lớp truyền dạy, thực hành di sản: Tiếp tục vinh danh, khen thưởng, động viên và khuyến khích nghệ nhân, người thực hành di sản, người có công bảo vệ và phát huy giá trị di sản; Tăng cường hoạt động tuyên truyền, quảng bá, phổ biến kiến thức về Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu nói chung và hầu đồng nói riêng để cộng đồng, công chúng có những tri thức, hiểu biết khoa học về di sản, từ đó, chủ động tham gia vào quá trình bảo tồn và phát huy, kế thừa và phát triển di sản một cách đúng đắn, đảm bảo tuân thủ Luật Di sản văn hóa và Công ước 2003 của UNESCO về bảo vệ Di sản văn hóa phi vật thể.
NGUYỄN ĐĂNG LƯU
